Το «μικρόβιο» του στοχασμού το μεταδίδει ένας ενήλικας, γονιός ή δάσκαλος, που έχει ο ίδιος στοχαστική διάθεση και έχει ασχοληθεί με έννοιες και απόψεις σε βάθος, ώστε να μπορεί με πολύ απλό τρόπο να καθοδηγήσει το παιδί να στοχαστεί και να διερωτηθεί για τον κόσμο γύρω του. Όταν δύο, τρία, πέντε, δέκα ή παραπάνω άτομα είναι μαζί και συζητούν, ο στοχασμός μπορεί να οδηγήσει σε άλλα επίπεδα. Μπορεί να γίνει δημιουργικός, έχει στοιχεία αλληλεγγύης, είναι συνεργατικός και μοιάζει με σκαλοπάτια από σκέψεις που οδηγούν σε πανέμορφες εικόνες και ιδέες.
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το να προκαλέσουμε και να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να στοχάζονται δεν είναι δα και από τις πρώτες προτεραιότητες του σχολείου. Ας μάθουν πρώτα να γράφουν, να διαβάζουν, να μετρούν, και μετά βλέπουμε. Κι όμως, η στοχαστική διαδικασία επηρεάζει τόσο πολύ το σύνολο της μαθησιακής ικανότητας του παιδιού! Από τη μια, το παιδί ως μεμονωμένο άτομο μαθαίνει να συγκροτεί τη σκέψη του και τη λογικότητά του, μαθαίνει να καλύπτει το «κενό» μεταξύ στοχασμού και δράσης.
Από την άλλη, το παιδί ως μέλος της ομάδας μαθαίνει να συμπορεύεται με τους υπόλοιπους, καθώς μυείται στη συνεργασία και την αλληλεγγύη, στην αυτορρύθμιση και τη διαχείριση των συναισθημάτων του. Η δημοκρατία δεν στέκεται έξω από τους τοίχους του σχολείου περιμένοντας την ενηλικίωση των παιδιών. Η διαπαιδαγώγηση στη δημοκρατία ξεκινά από το νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο.
Τα παιχνίδια φιλοσοφίας που μπορούμε να παίξουμε με τα παιδιά δεν είναι τόσο εγκεφαλική δραστηριότητα όσο πρακτική. Επίσης, είναι μια δραστηριότητα εξίσου συνεργατική και συλλογική όσο και ατομική. Τα παιδιά έχουν εξαιρετικές δυνατότητες που μπορούν να αξιοποιηθούν. Έχουν λογικό συλλογισμό, ευφάνταστες ιδέες και ικανότητα να βλέπουν το σύνολο, συναισθάνονται τους άλλους, εκφράζουν
συμπάθεια, αποτυπώνουν πρότυπα, κάνουν διασυνδέσεις μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος, μπορούν να εντοπίσουν ελαττώματα σε μια σειρά επιχειρημάτων.
Τα θέματα που μπορούν να συζητήσουν είναι πολλά.
Περιλαμβάνουν:
. τη φιλία
. τα μυστικά
. τον εκφοβισμό
. τις διαφορές
• διάφορα συναισθήματα
• την τιμωρία
• τη ζωή και το θάνατο
• την προσωπική ταυτότητα
• την ανθρώπινη συνείδηση
• τις ισορροπίες στη φύση
• τον κύκλο της ζωής
• τη σχέση μεταξύ στοχασμού και γνώσης
• τις θρησκευτικές πεποιθήσεις
• την προέλευση της γλώσσας
• τη φαντασία
• τη σχέση του ονείρου με την πραγματικότητα
• διάφορες ηθικές αξίες
• την αλήθεια και το ψέμα
Πρέπει να παρέχεται στα παιδιά ο κατάλληλος χρόνος και χώρος για να εξερευνήσουν τα ερωτήματα και τις σκέψεις τους, όπως επίσης τα κατάλληλα μέσα και εργαλεία για να παίξουν με τις ιδέες τους. Ο ρόλος του ενήλικα είναι να προτρέπει τα παιδιά να θεμελιώνουν τις απόψεις τους, να κάνουν διακρίσεις και διασυνδέσεις, να συγκροτούν επιχειρήματα και να αναπτύσσουν υποθέσεις και αναλογίες. Πρέπει να επιτυγχάνεται ισορροπία ανάμεσα σε μια αίσθηση περιπέτειας και εξερεύνησης και σε μια αίσθηση κατεύθυνσης και προόδου.
Τα στάδια της διαδικασίας της φιλοσοφικής έρευνας για παιδιά:
1. Πρώτα απ’ όλα καθορίζονται οι κανόνες της ερευνητικής κοινότητας:
α. Δεν φωνάζουμε.
β. Όταν μιλά κάποιος δεν τον διακόπτουμε.
γ. Δεν βρίζουμε και δεν χρησιμοποιούμε προσβλητικό λεξιλόγιο.
δ. Κάνουμε υπομονή και περιμένουμε τη σειρά μας.
ε. Διαθέτουμε αυτοέλεγχο.
στ Ακούμε προσεκτικά με τα αυτιά, τα μάτια και το μυαλό,
ζ. Μένουμε ήρεμοι.
2. Αρχίζουμε τη διαδικασία με μερικά λεπτά σιωπής ή χαλάρωσης. Έτσι προετοιμαζόμαστε για τη συνέχεια.
3. Χρησιμοποιούμε κάτι ως αφόρμηση ένα αφήγημα, ένα ποίημα, μια εικόνα ή ένα μουσικό κομμάτι και αναλογιζόμαστε τι αισθανθήκαμε απέναντι στο ερέθισμα, πώς ανταποκριθήκαμε συναισθηματικά ή και νοητικά. Καλό είναι να δίνονται ερεθίσματα που να καλύπτουν κάθε φορά και διαφορετικό τύπο νοημοσύνης,
4. Καθένας καλείται να κάνει μια μικρή διακοπή για να σκεφτεί κάποιες διαφορετικές ιδέες που του έρχονται στο μυαλό ως ανταπόκριση στο ερέθισμα. Έπειτα, τα παιδιά μπορούν να συζητήσουν είτε όλα μαζί σε κύκλο είτε σε ζευγάρια ή μικρές ομάδες. Ασφαλώς, δίνονται εργαλεία, όπως μολύβια, χαρτιά και χρώματα, για να γράψουν ή να οπτικοποιήοουν τις σκέψεις τους.
5. Ο ενήλικας καθοδηγεί τη συζήτηση με ερωτήματα. Τα ερωτήματα αυτά καταγράφονται για να τα βλέπουν όλοι, χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε μέσο -τεχνολογικό ή μη- είναι διαθέσιμο και χρήσιμο. Αποσαφηνίζονται οποιεσδήποτε απορίες υπάρχουν σχετικά με τα
ερωτήματα.
6. Γίνονται διασυνδέσεις μεταξύ των ερωτημάτων, είτε λογικές-συμπερασματικές (αν… τότε), είτε θεωρητικού περιεχομένου (γιατί να ισχύει το τάδε και όχι το δείνα…). Κατά τη δημιουργία διασυνδέσεων τα παιδιά κάνουν και διακρίσεις μεταξύ των ερωτημάτων -όπως για παράδειγμα μεταξύ ρεαλιστικού και μη ρεαλιστικού- είτε σε ζευγάρια είτε σε μικρές ομάδες. Αν η συζήτηση δεν έχει ήδη ξεκινήσει κατά το στάδιο δημιουργίας διασυνδέσεων, τότε ο ενήλικας, με ψηφοφορία ή τυχαία επιλογή, ξεχωρίζει ένα ερώτημα το οποίο θα αποτελέσει την αφορμή της συζήτησης.
7. Ο ενήλικας-καθοδηγητής θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός ώστε να βρεθεί μια ισορροπία ανάμεσα στην απλή ενθάρρυνση της συμμετοχής των παιδιών στη συζήτηση και την παρακίνηση να «ανοίξουν» νέους ερευνητικούς δρόμους. Το ουσιώδες είναι να ξεπεράσει η συζήτηση το στάδιο της δημοσιοποίησης διαφορετικών απόψεων και εμπειριών και να οδηγηθεί προς ένα διάλογο όπου όλοι θα συμμερίζονται τις βασικές έννοιες που ενέχονται στο εξεταζόμενο ερώτημα, έτσι ώστε να παραχθούν νέα νοήματα και νέα κατανόηση.
8. Η πορεία της έρευνας καλό είναι να περιλαμβάνει και χαρτογράφηση ιδεών, η οποία θα βοηθήσει να παρακολουθήσουμε τις διαφορετικές απόψεις που ακούγονται ή να διασωθεί το υλικό της συζήτησης για μελλοντική χρήση. Επίσης, η χαρτογράφηση βοηθά τα παιδιά να εμβαθύνουν στην κατανόηση των εννοιών που διερευνώνται.
9. Τέλος, ο ενήλικας-καθοδηγητής συνοψίζει προφορικά όσα καταγράφηκαν. Καλό είναι να προσφερθεί στα παιδιά μια δραστηριότητα για εμπέδωση.
Στις περιπτώσεις που τα σχολεία υιοθέτησαν τέτοιου είδους διαδικασίες φιλοσοφικής συζήτησης διαπιστώθηκε ότι ο τρόπος στοχασμού, η γλώσσα και η συμπεριφορά που μαθαίνουν τα παιδιά εισρέουν σύντομα και σε άλλα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος, στα παιχνίδια του διαλείμματος και, γενικά, στην καθημερινότητα της σχολικής κοινότητας.
Στα νηπιαγωγεία του Reggio Emilia στην Ιταλία, οι παραπάνω δραστηριότητες αποτελούν μέρος της καθημερινής σχολικής πρακτικής. Τα παιδιά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους κοινωνικά. Η συζήτηση και τα ερωτήματα τους είναι τα σημεία αφετηρίας για το αναλυτικό πρόγραμμα και την καθημερινή εργασία τους. Οι ενήλικες που συνεργάζονται αντιμετωπίζουν τις έρευνες των παιδιών με σεβασμό, προσφέρουν την πείρα τους και επιδίδονται σε ανοιχτό διάλογο με τα παιδιά. Αυτή η αλληλεπίδραση εκμαιεύει το υλικό που διατηρεί το αναλυτικό πρόγραμμα ζωντανό και ζωτικό.
Η περιέργεια των παιδιών και οι ειδικές δεξιότητες και γνώσεις των ενηλίκων βοηθούν στην ανάπτυξη του. Η κύρια φροντίδα σε αυτό το προσχολικό αναλυτικό πρόγραμμα είναι να βρεθούν τρόποι για να υποστηριχτούν τα παιδιά, με μια διαδικασία νοητικής, κοινωνικής και συναισθηματικής δέσμευσης, ώστε να εμβαθύνουν σε κάθε έρευνα που αναλαμβάνουν. Τα παιδιά από τη μεριά τους εντρυφούν στην αυτοσυγκέντρωση και την προσεκτική παρατήρηση. Ακούν προσεκτικά τους ενήλικες, αλλά και το ένα το άλλο, και περνούν πολύ χρόνο τόσο σε μοναχική όσο και σε συνεργατική πρακτική δραστηριότητα.
Κεντρική θέση στην ερευνητική διαδικασία έχει η κατάλληλη χρήση των ερωτημάτων που θέτει ο δάσκαλος-καθοδηγητής. Ο παρακάτω κατάλογος προσφέρει παραδείγματα ερωτημάτων τα οποία μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά να εμβαθύνουν στο διάλογο:
Ακούμε προσεκτικά και διασαφηνίζουμε:
-Θα μπορούσες να εξηγήσεις τι εννοείς;
-Θα μπορούσες να το πεις με άλλα λόγια;
-Θα μπορούσες να δώσεις ένα παράδειγμα;
Επεκτείνουμε και διερευνούμε:
-Για ποιους λόγους το λες αυτό;
-Γιατί νομίζεις ότι είναι έτσι;
-Θεωρείς δεδομένο ότι…;
Συνδέουμε, γενικεύουμε και κάνουμε διακρίσεις:
-Άρα συμφωνείς με…;
-Άρα διαφωνείς με…;
-Αυτό συμβαίνει σε κάθε περίπτωση;
-Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο… και το…;
Κάνουμε υποθέσεις, εξερευνούμε τις συνέπειες και το πλαίσιο:
-Τι θα έλεγες αν…;
-Είναι δυνατόν να…;
-Μπορούμε να το εφαρμόσουμε αυτό σε όλες τις περιστάσεις;
-Αν συμβεί αυτό, ποιες θα ήταν οι συνέπειες;
Αξιολογούμε, κάνουμε ανασκόπηση, συνοψίζουμε, συμπεραίνουμε:
-Καταλαβαίνουμε όλοι τις διαφορετικές απόψεις;
-Μπορεί κάποιος να αναφέρει με λίγα λόγια τι είπαμε;
-Τι μάθαμε;
Οι ενήλικοι δρουν υποστηρικτικά, επίσης, όταν στηρίζουν την καλλιέργεια των ιδεών, όταν αναγνωρίζουν ευκαιρίες για φιλοσοφικό στοχασμό, όταν κάνουν διασυνδέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές ιδέες και έρευνες, όταν δίνουν στα παιδιά ανατροφοδότηση (feedback) και όταν επιδεικνύουν ποικίλους τρόπους χαρτογράφησης των ιδεών.
Τέλος, οι συζητήσεις φιλοσοφίας μπορούν να ενισχύσουν σημαντικά όλους τους τύπους νοημοσύνης, παράλληλα με τον ενδοπροσωπικό, ενώ σχετίζονται διαθεματικά και με τη διδασκαλία όλων των σχολικών μαθημάτων
πηγη
